Tekst: Carla Desain

Een ethische blik op digitalisering in het onderwijs

Technologie is langzamerhand zo vanzelfsprekend geworden in het onderwijs, dat we soms vergeten dat het geen neutraal middel is om onderwijsdoelen – zoals onderwijs-op-maat en hogere leeropbrengsten – te bereiken. Inzet van technologie verandert, vormt, het onderwijs op een subtiele manier. Hoe houd je als leraar/team daar grip op? Hoe beslis je wat goed is voor de leerlingen? Remco Pijpers, strategisch adviseur digitale geletterdheid bij Kennisnet, praat ons bij.

Technologie brengt pedagogische uitdagingen

Neem een adaptief leerplatform, zoals dat op veel basisscholen wordt gebruikt. Dat werd ingevoerd vanuit het idee dat het de leraar in zijn of haar werk ondersteunt – bijvoorbeeld door nakijkwerk uit handen te nemen – waardoor er meer ruimte ontstaat voor persoonlijke aandacht. En vanuit het idee dat leerlingen die in hun eigen tempo kunnen werken, actiever bij de stof betrokken zijn. Maar in praktijk blijkt zo’n leerplatform ook allerlei – soms onverwachte – pedagogische uitdagingen met zich mee te brengen.

Dan beseft een leerkracht bijvoorbeeld plotsklaps dat hij vaker naar de dashboard-weergave van een kind zit te kijken dan naar het kind zelf en dat hij zo juist minder persoonlijke aandacht geeft in plaats van meer. Of hij realiseert zich dat de directe feedback die effectiever leren mogelijk maakt, voor sommige leerlingen heel stressvol is. Of dat meer individueel in eigen tempo werken op de laptop of tablet ook betekent dat leerlingen minder samenwerken – en dat dat iets doet met de dynamiek in de groep en met de pedagogische relatie tussen leraar en groep.

Een adaptief leerplatform kan onbedoeld ook leiden tot grotere verschillen tussen kinderen, doordat de kinderen die van huis uit meer meekrijgen, nog sneller groeien dan anderen. Een voorbeeld uit het voortgezet onderwijs: een digitaal leerlingadministratiesysteem waarin alle betrokkenen de voortgang van een leerling kunnen volgen, is handig en transparant – maar het ontneemt leerlingen ook de kans om zelf te bepalen wanneer zij hun ouders inlichten over een onvoldoende.

Afweging maken

Dit zijn maar enkele voorbeelden van de invloed van technologie op het onderwijs. Die invloed is soms positief, maar kan ook bedreigend zijn voor de belangrijke onderwijswaarden rechtvaardigheid, menselijkheid en autonomie – vaak zonder dat je dat meteen doorhebt. Ook op grotere schaal speelt dit; denk maar aan het recente conflict tussen het Nederlandse onderwijs en tech-gigant Google over de handige, gratis programma’s van Classroom – die ongeoorloofd veel data verzamelen.

Aan leraren en andere onderwijsprofessionals de taak om een bewuste afweging te maken, met een open oog voor de kansen en de moeilijkheden van technologie. Een lastige taak, zeker als er tegelijkertijd voor- en nadelen zijn; wat weegt het zwaarst? Onderwijswaarden zouden voorop moeten staan, vragen als: ‘Wat is het beste voor het kind?’ en ‘Wat is voor een leraar – of een school of de sector – het juiste om te doen?’ Die afweging voorkomt dat je je simpelweg laat meezuigen door hoe gemakkelijk, snel, stabiel, efficiënt en effectief de spullen werken – en vaak nog gratis ook.

Natuurlijk is de speelruimte van een leraar hierin beperkt als de school of een bestuur heeft besloten tot invoering van bepaalde technologie. Wel kan een leraar besluiten meer op de leerlingen zelf te gaan letten, meer de nadruk te leggen op het onderling contact, waarbij hij het dashboard van het leerplatform alleen ondersteunend gebruikt.

Reflectie op je eigen waarden

Technologie kan tegelijkertijd wel en niet helpend zijn in het onderwijs. Bijvoorbeeld: onderwijs-op-afstand gedijt bij een snelle en stabiele verbinding. En een schoolleider die voor een vergadering of conferentie niet het halve land hoeft door te reizen, houdt meer tijd over voor andere dingen. Alles online (blijven) doen dan maar? Nee, natuurlijk niet! Voor bepaalde afspraken moet je elkaar gewoon echt persoonlijk treffen, menselijk contact is een waarde die we willen koesteren.

Een ethische blik op digitalisering in het onderwijs betekent dat je de verschillende waarden naast elkaar zet en je afvraagt wat zwaarder weegt, wat het juiste is om te doen. Hoe doe je dat? Door te reflecteren, door jezelf en je collega’s in het team vragen te stellen als: ‘Wat zijn voor mij, voor ons, belangrijke onderwijswaarden?’ ‘Waarom geef ik les?’ ‘Wat drijft mij?’

Vervolgens ga je vanuit die eigen onderwijswaarden, vanuit wat je echt belangrijk vindt, naar technologie kijken en beslissingen nemen over hoe je die wel, of juist niet, wil inzetten. Zo zorg je dat technologie ondersteunend en dienstbaar is en dat de leerlingen op de eerste plaats komen, niet de spullen. Ethisch handelen, betekent op het juiste moment het goede doen. Niet het goede voor het algoritme, voor het gemak of voor het schoolbudget, maar het goede voor de leerling.

…

Een voorbeeld van een ethisch gesprek

Een school voor speciaal onderwijs dacht erover om elke leerling met gedragsproblemen een hartslagmeter te geven. Als de hartslag snel oploop vanwege stress of boosheid, geeft dat ding een seintje dat de leerling wat rust moet inbouwen. Docenten kijken mee via het dashboard en kunnen zo nodig naar een kind toelopen om te zien of ze kunnen helpen.

Dat klonk als een effectief plan, maar tegelijkertijd voelde het niet helemaal goed. Zou het niet ten koste gaat van het menselijk contact en van de autonomie van leerlingen en docenten? Het team had een intensief ethisch gesprek over hun waarden: ‘Wat weegt nou zwaarder? Het werkt wel effectief, maar met de inzet van zo’n accurate hartslagmeter laten we het over aan de technologie om te zien hoe het met een leerling gaat. Dan kijken we eerst naar het scherm en dan pas naar het kind. Natuurlijk verdwijnt het menselijk contact hiermee niet (helemaal), maar er verandert wel iets. Kunnen we wellicht beter – zoals vanouds – vertrouwen op onze intuïtie dat we zelf wel kunnen zien of het goed gaat met een kind?’ Uiteindelijk heeft het team besloten geen hartslagmeters in te zetten.

Zelf aan de slag met een ethische vraag rond digitalisering?

Dit 7-stappenplan van Kennisnet helpt je op weg om een ethisch gesprek te voeren:

Stap 1: Formuleer de ethische vraag: ‘Is het goed om…?’

Stap 2: Verzamel de eerste reacties

Stap 3: Benoem de belangrijkste waarden voor jullie school of organisatie

Stap 4: Benoem argumenten voor en tegen

Stap 5: Weeg de argumenten

Stap 6: Formuleer het antwoord

Stap 7: Evalueer

Verder lezen:

Kennisnet (2020); Waarden wegen; een ethisch perspectief op digitalisering in het onderwijs; www.kennisnet.nl/app/uploads/kennisnet/publicatie/Kennisnet-Ethiekkompas-Waardenwegen.pdf

Remco Pijpers (2020); Laat waarden zwaarder wegen bij digitalisering; www.kennisnet.nl/artikel/6575/laat-waarden-zwaarder-wegen-bij-digitalisering

Kennisnet (2021): Stappenplan bij Waarden wegen; www.kennisnet.nl/app/uploads/kennisnet/onderwijsvernieuwing/documenten/kennisnet-stappenplan-waarden-wegen-mei-2021.pdf

Kennisnet & SURF (2021); WaardenWijzer voor digitalisering in het onderwijs; www.surf.nl/files/2021-09/waardenwijzer_def.pdf

Remco Pijpers (2021); WaardenWijzer: in gesprek over onderwijswaarden en digitalisering; www.kennisnet.nl/artikel/12352/waardenwijzer-in-gesprek-over-onderwijswaarden-en-digitalisering

Dit artikel verscheen eerder in ‘Alle dagen digitaal, niet alledaags’ het boek geschreven door Karin Winters en Marielle van Rijn (Uitgever BoekTweePuntNul). In dit boek vertellen 10 door Karin en Marielle bedachte persona hun verhaal, stellen een vraag of poneren een probleem. Experts geven antwoorden of dragen oplossingen aan.