Begripsverwarring over onderwijs met ICT – een poging tot opheldering

Sinds corona ons onderwijs op zijn kop zette, vliegen de termen ons om de oren: afstandsonderwijs, hybride onderwijs, blended learning, en nog veel meer. Het valt me op dat die begrippen te pas en te onpas worden gebruikt, zonder dat men de betekenis ervan helemaal doorgrondt. Enige verwarring is onschuldig, maar het kan problematisch worden als het lukraak bezigen van begrippen leidt tot het onkritisch of ondeskundig toepassen van technologie. Daarom ben ik hier eens ingedoken en heb ik de meest voorkomende begrippen op een rij gezet. Daarbij geef ik wat achtergrondinformatie en kanttekeningen, inclusief bronnen voor wie meer wil weten.

Voor de duidelijkheid: onderstaande begrippen hebben niet alleen betrekking op online onderwijs, maar op alle onderwijs waarbij leraren ICT inzetten – of dat nu online is, in het klaslokaal, op de stageplek of elders. Als ICT niet meer weg te denken is uit het onderwijs, laten we dan in ieder geval kijken hoe we dit goed kunnen inzetten. Dat begint met het spreken van dezelfde taal. Hieronder volgt een selectie van die begrippen die veelvuldig worden gebruikt, vaak in een net iets andere betekenis dan bedoeld.

Afstandsonderwijs (ook wel: onderwijs op afstand of online onderwijs)
Een vorm van onderwijs waarbij leerlingen/studenten niet aanwezig zijn op school, maar de lessen via internet volgen vanuit huis of een andere locatie.
Deze term raakte in ons land snel ingeburgerd vanaf maart 2020 toen onderwijsinstellingen vanwege corona geen leerlingen meer konden toelaten op de schoollocaties en hun lessen online gingen aanbieden. Zowel de term als de onderwijsvorm bestaan echter al veel langer. Zo was in de vorige eeuw onderwijs via radio al een uitkomst voor leerlingen die in afgelegen gebieden wonen, bijvoorbeeld in Australië. Ook konden mensen al langer cursussen volgen via educatieve televisie (zoals Teleac in Nederland) en bestaan thuiscursussen zoals die van LOI al bijna 100 jaar. De Encyclopedia Brittanica stelt dat ‘distance learning’ zelfs teruggaat tot de 19e eeuw, toen scholen onderwijs per post verzorgden. De term ‘afstandsonderwijs’ wordt sinds de lockdowns van 2020 veel gebruikt als tegenhanger van ‘fysiek onderwijs’ (zie F). Zelf vind ik de term, ook vanwege de vroegere betekenis, ongelukkig gekozen en denk dat ik dat online onderwijs (zie O) of gedistribueerd onderwijs (G) de lading beter dekken.

Blended onderwijs 
Een doordachte mix van leeractiviteiten, die (afwisselend) op locatie of online, synchroon of asynchroon, maar wel in onderlinge samenhang worden aangeboden.
Dit begrip komt geregeld langs in de context van overwegingen van scholen, met name in het mbo en hoger onderwijs, standaard een deel van het onderwijs online en een deel offline aan te bieden. Maar daar gaat het over een beslissing waarbij het rooster bepalend is, terwijl bij blended onderwijs de onderwijsinhoud leidend is: wat onderwijs blended maakt, is de samenhang tussen de leeractiviteiten. Op basis van de inhoud bepaalt een leraar welke onderdelen op welke momenten online of op locatie dan wel synchroon of asynchroon plaatsvinden. Volgens blended learning expert Barend Last staat het leren – en dus de leerling/student – centraal. Toch zal weinig sprake zijn van blended leren zonder docenten die onderwijs ontwerpen en leeractiviteiten aanbieden die dat leren mogelijk maken: er is dus blended teaching voor nodig. (1)

Digital natives 
Bevolkingsgroep die niet bestaat.
Geregeld komt de uitspraak voorbij dat jongeren veel digitaal vaardiger zouden zijn dan volwassenen. Deze misvatting is gestoeld op een theorie uit de jaren negentig, die een hardnekkige mythe blijkt. Jongeren zijn wellicht snel in het in gebruik nemen van allerhande devices en applicaties, maar dat betekent niet dat hun gebruik kritisch en verantwoord is. In de context van onderwijs is van belang te beseffen dat de toepassing van technologie ook voor hen drempels kan opwerpen; net zoals leraren zich moeten bekwamen in digitale didactiek moeten jongeren ook opnieuw leren leren. Er ligt een extra verantwoordelijkheid bij leraren in het aanwenden van tools waarbij persoonsgegevens moeten worden ingevuld: de meeste leerlingen/studenten zullen de voorgeschreven tool gebruiken, simpelweg omdat hun leraar dit opdraagt. Het is dus zaak dat de leraar zich ervan vergewist dat de privacy van de leerlingen/studenten niet wordt geschonden.

Emergency remote teaching
Het massaal door scholen inzetten van online diensten zoals Microsoft Teams, Zoom of Google Classroom om vanwege scholensluiting alsnog lessen op afstand te kunnen verzorgen.
Deze term raakte in zwang toen leraren vanwege de coronamaatregelen in 2020 online les moesten geven. Noodgedwongen hevelden zij veelal de didactiek van het lokaal over naar het beeldscherm, zonder de lesstof, instructie en werkvormen op die situatie af te kunnen stemmen (ofwel, om digitale didactiek toe te passen). Daarvoor ontbrak simpelweg de tijd, en soms ook deskundigheid. Onderwijskundigen als Nynke Bos gebruiken de term emergency remote teaching bewust om een duidelijk onderscheid aan te brengen met bijvoorbeeld blended learning, waarbij wel sprake is van doordachte keuzes in het al of niet inzetten van ICT in het onderwijs.

Fysiek onderwijs (ook wel face to face onderwijs)
Onderwijs waarbij het grootste deel van de leeractiviteiten plaatsvindt in het fysieke leslokaal en de deelnemers ook fysiek aanwezig zijn.
Behalve dat deze term doet denken aan lichamelijke opvoeding, wekt deze de suggestie dat de gehele les analoog verloopt, terwijl leraren ook in het lokaal geregeld ICT-toepassingen benutten. Daarom lijkt logischer om in plaats van over fysiek onderwijs te spreken over onderwijs op locatie als tegenhanger van afstands- of gedistribueerd onderwijs.

Gedistribueerd onderwijs 
Onderwijs waarbij leraren en studenten vanaf verschillende plekken (en/of tijdstippen) deelnemen aan de onderwijsactiviteiten (2). De term wordt vooralsnog vooral gebruikt in het academisch onderwijs, maar kan ook worden gezien als een (beter) alternatief voor wat we sinds 2020 afstandsonderwijs zijn gaan noemen (zie A).

Hybride onderwijs
1) Een vorm van onderwijs waarin sprake is van een combinatie van leren (of lesgeven) op school en leren (of lesgeven) op de werkplek (ook wel hybride leeromgeving,(3)).
2) Een vorm van onderwijs waarbij een deel van de studenten de les online volgt, terwijl een ander deel van de studenten tegelijkertijd de les volgt in dezelfde fysieke ruimte. Het is dus een combinatie van synchroon online en offline onderwijs (4).
Van alle begrippen die gebruikt worden in de context van onderwijs met ICT, is dit in mijn optiek de meest problematische term, in ieder geval voor het mbo. In deze onderwijssector wordt de term hybride onderwijs namelijk al langere tijd gebruikt in de eerste betekenis.
Er zijn ook hybride docenten (5). Dat kunnen leraren zijn die een aanstelling hebben bij de onderwijsinstelling, maar het onderwijs verzorgen bij de bedrijven waar de beroepspraktijkvorming (stage, werkplekleren) plaatsvindt. Maar het kunnen ook docenten zijn die een parttime onderwijsaanstelling combineren met een deeltijdbaan elders, bijvoorbeeld een bedrijf of de overheid. Voor de situatie waarbij een deel van de leerlingen of studenten in het klaslokaal aanwezig is en een deel de les gelijktijdig op afstand volgt, dus de tweede betekenis, vind ik het logischer om te spreken van simultaan onderwijs (zie S).

Onderwijs met ICT 
Het gebruik maken van digitale technologie om onderwijs te verzorgen, leermiddelen te ontsluiten en de voortgang van leerlingen/studenten te volgen.
Geruime tijd worden verschillende termen gebruikt om de impact van ICT in het onderwijs te duiden. Denk aan digitaal onderwijs, onderwijsleertechnologie of e-learning. Een term die het sterkst tot uitdrukking brengt wat het doel van ICT in het onderwijs is (of zou moeten zijn), komt van edublogger en e-learning specialist Wilfred Rubens: hij hanteert de term technology enhanced learning (6). Toch heeft het wat saaier klinkende onderwijs met ICT mijn voorkeur, omdat dit het leren en lesgeven overstijgt. Hoewel voor docenten in de praktijk de nadruk vaak ligt op de toepassing van tools om leerervaringen te verrijken, omvat onderwijs met ICT ook de technische infrastructuur en organisatie van onderwijs (hardware, besturingssystemen en software-applicaties etc). Het toepassen van digitale technologie grijpt steeds meer in op onderwijsinhoudelijke keuzes. Het is niet slechts een kwestie van eerst de inhoud bedenken en daar de tools bij zoeken, maar een wisselwerking die vooraf een doordachte afweging vraagt over hoe het onderwijs in te richten en hoe daarbij – ook in organisatorisch opzicht – ICT in te zetten.

Online onderwijs 
Onderwijs dat via het internet wordt verzorgd.
Docenten en leerlingen/studenten zijn niet (tegelijkertijd) in dezelfde ruimte, maar communiceren via een online platform. Sinds de corona lockdowns is deze term het equivalent voor afstandsonderwijs. Online onderwijs is naar mijn idee logischer omdat het meer zegt over hoe het onderwijs wordt aangeboden, en omdat afstandsonderwijs al andere varianten kent. Het klinkt ook minder afstandelijk. Een veelgehoorde klacht in de afgelopen anderhalf jaar is dat online onderwijs slechter is dan fysiek onderwijs (onderwijs op locatie). Lector Digitale Didactiek Fleur Prinsen wijst erop (7) dat die vergelijking behalve oneerlijk ook onproductief is en dat vooral zaak is te kijken hoe beide vormen elkaar kunnen versterken.

Simultaan onderwijs
Onderwijssituatie waarin een deel van de leerlingen/studenten in het klaslokaal aanwezig is gedurende de les en een ander deel deze les gelijktijdig op afstand volgt (8).
Simultaan lesgeven kan een praktische oplossing zijn om mensen die vanwege ziekte of reisbeperkingen niet in de gelegenheid zijn naar school te komen. Het vraagt echter veel van leraren, die bij het voorbereiden van instructie en opdrachten al rekening moeten houden met het feit dat de klas is opgesplitst, daarnaast technische maatregelen moeten treffen en hun aandacht moeten verdelen over de aanwezigen en de deelnemers op afstand.

Thuisonderwijs
Onderwijsvorm waarbij ouders (of verzorgers) weloverwogen de keuze maken het onderwijs aan hun kinderen zelf op zich te nemen en niet aan een school te delegeren (NVvTO).
Tijdens de lockdown van 2020 gebruikten veel nieuwsmedia de term thuisonderwijs – in feite foutief – voor de situatie dat ouders hun schoolgaande kinderen noodgedwongen thuis moeten opvangen vanwege de scholensluitingen vanwege de lockdowns. Het begrip kent echter een langere historie en staat in de oorspronkelijke betekenis voor onderwijs dat ouders zelf aanbieden aan hun kinderen. Dit is bijvoorbeeld omdat zij zich vanuit levensbeschouwelijke overwegingen niet kunnen vinden in het reguliere onderwijsaanbod, of omdat hun kinderen vanwege hun sociaal-emotionele ontwikkeling niet kunnen meekomen in het reguliere onderwijs.